Nga: Paul Henderson dhe David Gardner / The Daily Telegraph
Përkthimi: Telegrafi.com
Ndjeu vështrimin e 12 anëtarëve të porotës, teksa shkoi në ulësen e dëshmitarëve në Gjykatën Nr. 1 në Old Bejli [Old Bailey – Gjykata Qendrore Penale e Anglisë dhe Uellsit]. Një burrë në pjesën e publikut kollitej pareshtur, por përndryshe mbretëronte një heshtje totale.
Tërë vëmendja ishte mbi të – një grua në moshë të mesme, mjaftueshëm e marrë për të besuar se mund të kishte një fund të lumtur, edhe pse gjithçka që kishte parë në jetë tregonte të kundërtën. Ajo ngriti sytë drejt të vetmit që i interesonte, por ai po shikonte diku tjetër.
Erwin van Haarlem qëndronte në bankën e të pandehurve, si të ishte në një kafene parisiene, me një përçmim të madh për rrethanat dhe veçanërisht për të.
Ishte marsi i vitit 1989. Një vit më parë, kur kishte dëgjuar se ai ishte arrestuar në Perëndim të Londrës, ajo kishte fluturuar nga Holanda me shpresën për ta ndihmuar, por tani ndodhej aty për ta varrosur, edhe nëse kjo do të nënkuptonte se vetë ajo do të gjykohej. Kishte qenë e gjykuar edhe më parë – dhe rëndë. Asgjë nuk mund të ishte më keq se kaq.
Prokurori Roy Amlot, me faqet e kuqe që binin në kontrast me parukën e tij gri, u përpoq të merrte vëmendjen e saj ndërsa ajo përpiqej të rikthehej me mendje në të kaluarën.
“Zonja van Haarlem, a mund t’i thoni gjykatës emrin tuaj të plotë, ju lutem”?
“Johanna Hendrik van Haarlem”.
“Dhe, zonja van Haarlem, a e shihni të pandehurin në këtë sallë”?
Ajo pohoi me kokë.
“Ju lutem, a mund të tregoni se kush është”?
Ajo tregoi me dorë drejt burrit të vogël, të hijshëm, me flokët e prerë si bitëls dhe fytyrë të mprehtë, që rrinte në të kundërtën e sallës në një bankë të madhe druri – një dhomë brenda një dhome, ku i pandehuri qëndron në të njëjtin nivel me gjykatësin. Ai nuk tregoi asnjë shenjë njohjeje.
“Zonja van Haarlem”, tha Amloti, duke ia kthyer vështrimin tek ai, “a mund t’i tregoni gjykatës, me fjalët tuaja, për marrëdhënien tuaj me të pandehurin dhe si lindi ajo”?
Ajo donte të ikte, të arratisej, të ishte kudo tjetër, por qëndroi – ashtu siç kishte qëndruar në shtëpi si vajzë e re në Hagë, në vitin 1940, kur gjermanët hynë me tanket dhe sigurinë e tyre.
Çfarëdo që të ndodhte, do të kishte një çmim për t’u paguar. Gjithmonë kishte një çmim.
Johanna hodhi sytë përtej sallës së gjyqit dhe këtë herë ai ia ktheu shikimin. Nuk kishte asnjë ndjenjë dashurie aty. Nuk ishte se ai nuk e kishte dëgjuar historinë e saj më parë – ata e kishin shqyrtuar së bashku, me dhjetëra herë – por, ajo mendoi se vuri re një shenjë të lehtë faji.
Ajo filloi rrëfimin e saj. Tregoi se si kishte rënë pre, si e re dhe naive, nga një ushtar gjerman, dhe si pushtuesi i saj kishte vdekur në front në Kaen, në vitin 1944, vetëm pak ditë pasi ajo kishte zbuluar se ishte shtatzënë?
Tregoi se si kishte refuzuar babai i saj, bashkëpunëtor i nazistëve, të pranonte në shtëpi “produktin e luftës”, siç e quante ai. Tregoi se si ishte detyruar të linte djalin e saj të vogël, të cilin e kishte quajtur Erwin, në një jetimore në Çekosllovaki.
Dhe, tregoi se si, në mënyrë të pabesueshme, më shumë se 32 vjet më vonë, Kryqi i Kuq e kishte kontaktuar në Holandë, për t’i thënë se kishin gjetur Erwinin që jetonte në Londër, ndërsa e pyetën nëse donte ta takonte?
Johanna kaloi një dekadë të mbushur me gëzim, duke besuar se kishte gjetur fëmijën që kishte humbur. Ai u ftua në Holandë për një ribashkim me familjen e saj, me “të afërmit” e tij, dhe Erwini, nga ana e tij, mori Johannan dhe “vëllain” e tij Hans në pushime. I çonte gjithashtu në shfaqje dhe restorante gjatë vizitave të tyre në Londër.
Me kalimin e viteve, dashuria e tyre për Erwinin u rrit. Por, marrëdhënia ishte njëanshme. Në të vërtetë, Erwini ishte Vaclav Jelineku, me emrin e koduar Gragert, një agjent shumë i trajnuar i bllokut sovjetik, të cilit i ishte dhënë identiteti i Erwinit dhe që kishte pranuar ribashkimin me Johannan sepse kjo forconte “legjendën” e tij – historinë e rreme që një spiun krijon për veten.
Gjatë dekadës së mashtrimit me Johannan, ai kishte marrë pjesë në mbledhje në Parlamentin britanik dhe në një konferencë në Uashington, ku i ftuari kryesor kishte qenë presidenti i atëhershëm amerikan, Ronald Reagan. Ai gjithashtu kishte mbledhur informacion mbi programin Polaris të nëndetëseve bërthamore të Britanisë dhe sistemin mbrojtës të raketave Lufta e Yjeve [Star Wars] të Reaganit, duke marrë lëvdata nga Moska, për çfarë u gradua në kolonel.
Pas gjithçkaje që Johanna kishte kaluar – pas gjithçkaje që ata kishin kaluar – ajo ende nuk mund të besonte që puna kishte ardhur deri në këtë pikë.
Kollitja në galerinë e publikut kishte pushuar dhe një grua nga porota, me një fytyrë të dhembshur, i buzëqeshi asaj. Ishte hera e parë që Johanna kuptonte se fytyra e saj ishte lagur nga lotët.
“Dëshironi një pushim, zonja van Haarlem”? – pyeti gjyqtari Simon Brown me një zë të qetë, thuajse sikur ishin vetëm në zyrën e tij. Ajo tundte kokën. E dinte se po të largohej nga salla, nuk do të kthehej më.
Johanna humbi sërish në mendimet e veta – këtë herë në kujtimet e lumtura, më të lumturat e jetës së saj. Ai shikonte poshtë, duke parë duart e veta, duke fshehur shprehjet. Ajo e dinte se ai nuk do të kishte turp, por shpresonte të paktën për pak mirëkuptim.
Në sallën e gjyqit kishte ndodhur një ndryshim që nuk mund të përshkruhej në shënimet e stenografit.
Sado që Amloti ishte përpjekur ta paraqiste të pandehurin para porotës në një dritë negative, ai kishte arritur t’i magjepste, duke mbjellë dyshimin e arsyeshëm për akuzat për spiunazh ndaj tij.
A mund të ishte një burrë kaq i zakonshëm, i këndshëm, vërtet një spiun? Rrëfimet e stilit të kinemasë së errët [film noir] që përfshinin këmbimin e informatave, çelësat me një përdorim të dekodimit, shifrat dhe kodet që prokurori përshkruante se ai kishte përdorur në punën e tij për shërbimin sekret çek (STB), dukeshin po aq të pabesueshme sa një skenar i Xhejms Bondit.
Çfarë lloj sekretësh mund të dërgonte një kamerier në një hotel “Hilton” (profesioni mbulesë i Jelinekut) përmes një radioje amatore nga kuzhina e tij në Friern Barnet [lagje në Londër]? Sugjerimi se ai kishte tentuar të vendoste pajisje përgjimi në mobiliet e Pallatit Bakingem ishte qesharak. Madje, ai buzëqeshi kur kjo ide u përmend në gjykatë.
Komuniteti hebraik, të cilin akuzohej se kishte tradhtuar për llogari të sovjetikëve, kishte qenë gjithashtu rrethi i tij shoqëror. Ata dukeshin më të lënduar sesa të dëmtuar. Por, Jelineku kishte mbledhur informacion të rëndësishëm për eprorët e tij – për metodat dhe emrat e hebrenjve që përpiqeshin të largoheshin nga Bashkimi Sovjetik. Ky informacion ishte përdorur nga negociatorët rusë në bisedimet për armët bërthamore me ShBA-në, në një kohë kur të drejtat e njeriut shkëmbeheshin me lëshimet për armatime.
Gjatë gjithë kohës, spiuni buzëqeshte me përçmim nga vendi i të pandehurit, sikur ta dinte sa qesharake dukej e gjitha. Por, arroganca e tij ishte zbehur qëkur Johanna dha betimin dhe qëndroi përballë tij për ta akuzuar.
Të shihje një nënë teksa i çahej zemra para syve të tyre, kishte ndryshuar atmosferën në sallë. Askush nuk buzëqeshte më.
Prokurori hezitoi ta ndryshonte atë moment, por Johanna ishte zhytur sërish në kujtime. Ai kolliti pak, dhe ajo kuptoi mesazhin – e vazhdoi rrëfimin e saj.
Bota e saj u shemb përsëri, tregoi ajo, kur Skotland Jardi [Scotland Yard] e telefonoi në shtëpinë e saj në Holandë, në prill të vitit 1988, për t’i thënë se djali i saj ishte arrestuar. E kishin kapur mat, duke dërguar mesazhe sekrete drejt e te eprorët e tij përtej Perdes së Hekurt. E tmerruar, përpiqej ta kontaktonte, por ishte tepër vonë – ai tashmë ishte i burgosur.
Dy oficerë të Njësisë Speciale mbërritën në shtëpinë e saj për të marrë një deklaratë, dhe ajo u tregoi gjithçka që dinte. Në fund të fundit, asgjë nga sjelljet e tij nuk ia kishte ndezur ndonjëherë dyshimin. Ai ishte djali i përkryer.
Asaj iu kërkua të bënte një test ADN-je. Rezultatet ishin tronditëse. Kishte një mundësi jashtëzakonisht të lartë që ai të mos ishte djali i saj.
E hutuar dhe e shqetësuar, Johanna vendosi të udhëtonte drejt Londrës për ta parë vetë, në burgun Brikston, ku mbahej në pritje të gjyqit pasi ishte deklaruar i pafajshëm. Ajo do të qëndronte pranë tij – ndryshe nga babai që nuk kishte qëndruar kurrë pranë saj. Pa kushte. Ajo do ta ndihmonte të dëshmonte pafajësinë.
Por, shikimi në fytyrën e tij ia tregoi të vërtetën. Buzëqeshja kishte humbur.
“Do të ma thuash të vërtetën”? – e pyeti ajo, duke u lutur për një shenjë dashurie. “A je vërtet djali im … apo ia ke vjedhur identitetin në jetimore”?
Ai e shikoi pa ndjenja, ftohtë. Sytë e foshnjës së saj kishin qenë të kaltër. Të tijtë ishin ngjyrë kafe. Atij nuk i interesonte nëse ajo e kishte kuptuar. Ajo nuk i duhej më. Johanna e shikoi gjatë në sytë e tij të spiunit mashtrues – dhe bota e saj u shemb përsëri.
“Nuk ka tym pa zjarr”, tha ai me zë të ulët. Pastaj u kthye nga ana tjetër. I huaj.
